2023, precies negentig jaar na 1933. Met de hulp van conservatieven en (ander) extreemrechts kwamen de Nazi’s aan de macht en kon Hitler op 30 januari 1933 rijkskanselier van Duitsland worden. De NSDAP had nochtans geen meerderheid, tijdens de verkiezingen van 1932 waren de resultaten van die partij zelfs gedaald. Opportunistische politici maakten de partij aanvaardbaar en zouden Hitler wel onder controle houden.
De Weimarrepubliek had er een potje van gemaakt. De werkloosheid was enorm en grote delen van de bevolking verarmden. Links rolde worstelend over de straat en bood geen alternatief. De KPD bestreed in eerste plaats de SPD, de slippendragers van het establishment . De sociaaldemocraten waren onderling verdeeld: sommigen wilden actie voeren, anderen pleitten voor geduld en lieten het gebeuren. Van de communisten moesten ze ook niets hebben.
De ontevredenheid groeide en Duitsland was gepolariseerd. Dat was ook het geval in vele andere landen. Een steeds groter wordende groep mensen verfoeide het parlementaire systeem en vervloekte de politiek en de democratie. Middenstanders, kleine ambachtslui en zelfstandigen voelden zich in de kou gezet. Traditionele partijen lieten arbeiders, bedienden, kleine boeren en armen in de steek. Andersdenkenden, vreemdelingen en Joden moesten weg. De roep naar orde en discipline werd steeds luider. Hoge ambtenaren, grootgrondbezitters, industriëlen en bankiers weigerden een dam op te werpen tegen het autoritarisme en kozen voor orde en stabiliteit.
In het begin van 1933 konden vakbonden nog staken en er werd gemanifesteerd. Journalisten, intellectuelen en kunstenaars protesteerden. De tegenreactie werd heviger en gewelddadiger. Al vlug bleek dat de jarenlange opgebouwde rechten en vrijheden van de Duitse democratie het onderspit dolven.
Vakbonden hieven zichzelf op, politieke partijen (op de NSDAP na) werden verboden. Persvrijheid werd afgeschaft, boeken werden verbrand en mensen werden al vlug willekeurig opgesloten, mishandeld en vermoord. Dat was een publiek geheim in 1933. Kliksystemen werd opgezet, waardoor iedereen voortdurend in de gaten gehouden werd. Joden werden uit het publieke leven verbannen. Werklozen werden verplicht tewerkgesteld in erbarmelijke omstandigheden.
Het bedrijfsleven was tevreden: er heerste een ondernemingsvriendelijk klimaat.
In het boek laat de auteur “de ontmanteling zien van de rechterlijke macht, de vrije pers, de ondergang van de politieke partijen en vakbonden, de greep op het onderwijskorps, de verbanning van kunstenaars en intellectuelen, de medewerking van de medische stand, de onderwerping van de jeugd, het gedeisd houden van het leger, de zware straatterreur, de afbouw van vrouwenrechten, de discriminatie en de vervolging van de Joden”.
Het geheel is opgesteld als een dagboek (zoals de titel doet vermoeden): 365 dagen, met gebeurtenissen en citaten.
Tegelijk legt hij overeenkomsten bloot tussen het hedendaagse, groeiende, extreemrechtse gedachtegoed en dat van toen. Iets wat niet mag, vinden sommigen. Net als Dirk Verhofstadt, vind ik dat meer dan noodzakelijk. Extreemrechts droomt vandaag nog steeds van de omverwerping van de parlementaire democratie, het opdoeken van internationale instellingen, is racistisch, doet voorstellen voor kliklijnen, bedreigt ‘linksen’ en aanbidt autoritaire systemen en dictators als Poetin. Trump heeft er een handje van weg. Maar ook binnen de EU en in ons landje zijn er te veel voorbeelden te vinden. Het zijn steeds figuren die zogezegd “durven zeggen wat de meerderheid denkt”.
“Wie zijn geschiedenis niet kent, is gedoemd haar te herhalen.” (George Santayana) Uiteraard herhaalt de geschiedenis zich niet op dezelfde manier. Maar tendensen komen terug als men er geen lessen uit trekt. Vandaag verdwijnen de laatste getuigen. Ondertussen stellen we vast dat vele gewone mensen niet inzien waartoe extreemrechts leidt: alleen de elite wordt er beter van, democratische rechten worden afgebouwd, racisme groeit en bevolkingsgroepen worden gestigmatiseerd. Zondebokken worden aangeduid terwijl de werkende (en werkloze) bevolking verarmt en tegen elkaar wordt opgezet: “Het profitariaat moet eruit”.
Toch blijft extreemrechts groeien. De laatste peilingen van 2022 waren allesbehalve hoopgevend: een groot deel van de bevolking trapt in de val. Heel wat democratische politieke partijen nemen ideeën van extreemrechts over en helpen ze uitvoeren. Niet alleen rechtse, conservatie partijen doen hieraan mee. Sommige (zg. ‘verstandig’) linksen zijn in hetzelfde bedje ziek: hun politiek werd vroeger gewoon centrumrechts genoemd. Een alternatief bieden ze niet.
De tweede wereldoorlog is één van de zwartste pagina’s uit de recente geschiedenis. “Het is gebeurd en het kan opnieuw gebeuren.” (Primo Levi) Laten we het niet vergeten. Laten we niet onverschillig blijven. We dragen een verpletterende verantwoordelijkheid.
ONVERSCHILLIGHEID
Ik heb altijd geloofd dat
het tegengestelde van liefde niet haat is,
maar onverschilligheid,
het tegengestelde van kunst niet lelijkheid,
maar onverschilligheid,
het tegengestelde van leven niet dood,
maar onverschilligheid jegens beide,
het tegengestelde van vrede niet oorlog,
maar onverschilligheid jegens beide.
Het tegengestelde van cultuur, schoonheid,
edelmoedigheid is onverschilligheid.
Dat is de vijand.
En daarom geloof ik
dat literatuur of kunst
of schrijven of onderwijzen
of werken voor de mensheid
maar één doel heeft:
vechten tegen de onverschilligheid.
Elie Wiesel over onverschilligheid, U.S. News and World Report (27 October 1986)
“Dagboek 1933. Het gevaar van extreemrechts”, Dirk Verhofstadt, Houtekiet, 2022
Dirk Lagast 
2 reacties