“Wie de geschiedenis niet kent, is gedoemd ze te herhalen.” (George Santayana)
Een reis langs de graven van meer dan 1.500.000 mensen, slachtoffers van een minutieus georganiseerde poging om een volk uit de geschiedenis te wissen.
Het getto van Warschau werd opgericht op 16 oktober 1940: het grootste. De Judenrat moest de bevelen van de nazi’s uitvoeren. Op minder dan 2,5% van de totale oppervlakte van Warschau hokten 380.000 mensen samen in onleefbare omstandigheden. Een muur sloot het getto af van de rest van de stad. Dr. Janus Korczak had er zijn weeshuis.
Vanaf 22 juli 1942 begonnen de deportaties: dagelijks moesten zich 6.000 Joden melden op de umschlagplatz. Later werd het aantal opgetrokken naar 7.000.
Meer dan 300.000 werden vernietigd in Treblinka. Onder hen ook Janus Korczak en de kinderen van zijn weeshuis.
Tussen 18 januari en 19 april 1943 kwamen de resterende bewoners in opstand tegen de nazi’s. De gevechten eindigden op 16 mei: ongeveer 7.000 Joodse strijders werden gedood, 6.000 mensen werden levend verbrand of vergast. De 50.000 overgebleven mensen werden afgevoerd naar vernietigingscentra.
Toen de nazi’s de stad in 1939 bezetten, werd de stad omgedoopt tot Litzmannstadt. Het was de bedoeling om Łódź te ariseren: de Poolse bevolking zou gereduceerd en omgevormd worden tot slavenarbeiders: untermenschen. De ruim 233.000 Joden (op een bevolking van 672.000) zouden gedeporteerd worden naar het oosten. Op 8 februari 1940 kregen ze het bevel om in de wijk Baluty te gaan wonen, het latere getto. Een groot deel sloeg op de vlucht. Op 1 oktober 1940 werd de stad ‘Judenfrei’ verklaard: 164.000 mensen leefden in het getto.
Het getto werd geleid door een autoritaire Judenrat. De Judenälteste, Mordechai Chaim Rumkowski, was fier dat hij de nazi’s steeds een stap voor was in het uitvoeren van hun bevelen. Vanaf het einde van december 1941 begonnen de deportaties. Rumkowski liet 20.000 werkweigeraars, critici, klaplopers en andere non-conformisten selecteren. Via umschlagplatz Radegast werden ze gedeporteerd naar concentatiekampen en vernietigingscentra zoals Chelmno nad Nerem.
In de zomer van 1944 werd beslist om het getto te liquideren. Bij de bevrijding door het Rode leger op 19 januari 1945 waren nog slechts 877 overlevenden. De rest was vermoord.
Rumkowski kwam aan zijn einde in Auschwitz.
Chelmno nad Nerem
Een dorpje van nauwelijks 350 inwoners op ongeveer 70km van Łódź. Tijdens de tweede wereldoorlog een vernietigingscentrum. Eerst werden de Joden en Roma uit het getto van Łódź gedood door motorgassen. Later werden ze in de kerk bijeengedreven en in gaswagens vermoord.
De lichamen werden in de nabije bossen van Rzuszow in massagraven gegooid, en later in open crematoria verbrand. Tussen 8 december 1941 en maart 1943 werden er tussen de 150.000 en 360.000(!) mensen vermoord.
Een vergane industriestad. Een plein dat aan niets doet denken van de tragedies die er plaatsvonden toen de umschlagplatz er was. Alleen nog een verlaten standbeeld op de plek van het vroegere getto herinnert aan de Joodse gemeenschap die er eeuwen leefde.
Lublin
Tussen de twee wereldoorlogen was bijna 40% van de bevolking Joods. De nazi’s verplichtten hen om samen te hokken in de oude Joodse wijk aan de voet van het koninklijk paleis: het getto waar ook Roma’s moesten wonen. Van de 34.000 bewoners is bijna iedereen omgekomen in Bełżec en Majdanek. Tweehonderddertig mensen overleefden de genocide.
Theater NN aan de Grodzkapoort tracht de herinnering levend te houden door archieven te verzamelen en via artistieke projecten mensen bijeen te brengen.
Lublin was ook de administratieve en organisatorische draaischijf van Einsatz Reinhardt en een economische centrum voor de nazi’s. De hoofdkwartieren van de Gestapo, Orpo, Schupo, Aktion Reinhardt en de dwangarbeiderskampen worden vandaag gebruikt als woonhuizen, kantoren en universiteitsgebouwen.
Kriegsgefangenenlager der Waffen-SS Lublin, vanaf februari 1943 Konzentrationslager Lublin ligt een viertal kilometer buiten Lublin. In 1941 was oorspronkelijk bedoeld als krijgsgevangenenkamp. Vanaf het najaar 1942 werd het ook een vernietigingscentrum. De eerste Joden kwamen uit Slowakije, Bohemen en Moravië. Later arriveerden ze ook uit Polen, Duitsland, Oostenrijk, Griekenland, Frankrijk en Nederland.
In het begin werden de slachtoffers neergeschoten in de bossen, later ging men vergassen, eerst met CO en later met Zyklon B. Hun bezittingen werden verkocht: in één van de barakken staan ruim 80.000 paar schoenen tentoongesteld als stille getuigen.
Op 3 november 1943 werden op 1 dag tussen de 16.000 en 18.000 Joden doodgeschoten als vergelding voor de opstanden in Sobibór en Treblinka: operatie Erntefest.
Een omwalde 16de eeuwse stad met een prachtig stadsplein. Rosa Luxemburg en Lejzer Zamenhof zagen er het levenslicht.
Bij het uitbreken van de tweede wereldoorlog was 43% van de bevolking van Joodse origine: ongeveer 12.500 mensen.
In september 1939 werd de stad bezet door het Sovjetleger. Dat was een vergissing: het gebied behoorde toe aan de nazi’s. Wanneer het Rode leger vertrok, volgden ongeveer 5.000 Joden dat voorbeeld. De stad werd ingenomen door de nazi’s.
In juni 1940 werd de Judenrat opgericht. In 1941 dienden de Joden zich te vestigen in een getto. Vanaf 1942 begonnen de deportaties richting Bełżec.
De Rotunda was de Gestapogevangenis en doorgangskamp. Nu is het een memoriaal en begraafplaats voor slachtoffers van de tweede wereldoorlog.
Bełżec
Vernietigingscentrum Bełżec werd opgericht in het kader Aktion Reinhardt. Het centrum lag op een zijspoor, zo’n 400m van het station, op de lijn Dublin-L’viv. Een plek waar naar hartenlust kon geëxperimenteerd worden om pas aangekomen gevangenen zo vlug en zo efficiënt als mogelijk massaal te liquideren, zonder paniek of tegenstand.
Het centrum werd op 17 maart 1942 in gebruik genomen. Er werd gekozen voor drie vaste gaskamers in hout, die gebruik maakten van een benzinemotor om CO te produceren.
Na korte tijd werden de gaskamers vervangen door zes nieuwe stenen gebouwen. Per dag konden dan ongeveer 3.500 mensen vergast worden.
In het begin werden de lijken in massagraven gestort. Door de warmte zwollen de lichamen en kwamen ze bloot te liggen. Noodgedwongen werden ze verbrand op brandstapels.
Het laatste transport gevangenen kwam aan in december 1942. In die korte periode werden er 434.508 mensen vermoord.
Het laatste Sondercommando werd vermoord in Sobibór: met een achtergelaten briefje in de wagons verwittigden de gevangenen van het arbeitscommando het lot dat de nieuw aangekomenen te wachten stond.
Een stadje van om en de bij de 14.000 inwoners op de grens met Wit-Rusland en Oekraïne. Voor de tweede wereldoorlog leefden er ongeveer 7.000 Joden. In de buurt was er een werkkamp voor slaven die aan de waterloop moesten werken. Aktion Reinhardt liet de Joodse gemeenschap verdwijnen naar Sobibór. Een paar kilometer buiten het dorp vind je de umschlagplatz aan een zo goed als verlaten (maar tijdens de zomer nog gebruikt) spoorwegstationnetje. In het stadje is een oude synagoge en museum die de zwarte bladzijde uit de geschiedenis evoceert.
Sobibór
Een tweede vernietigingscentrum in het kader van Aktion Reinhardt. Uit de ervaringen in Bełżec werden lessen getrokken: verder weg van het centrum en beter gecamoufleerd voor de slachtoffers die in goederentreinen werden aangevoerd.
Het centrum was actief van april 1942 tot november 1943. Er werden ongeveer 170.000 mensen vermoord. Te weinig voor de leiding, die gefrustreerd was door de resultaten van Bełżec en Treblinka. Meer dan 34.000 onder hen waren Joden uit Nederland.
Langs de Himmelstrasse plaatsen familieleden naambordjes om hun dierbaren te herdenken.
In oktober 1943 brak er een opstand uit: zo’n 300 gevangenen konden ontsnappen.
Siedlce
Een stad met ongeveer 80.000 inwoners. Voor de tweede wereldoorlog bestond de bevolking uit meer dan de helft Joden. Vandaag zijn er geen meer. Na lang zoeken vind je de grenzen van het oude getto en een gedenksteen op de plaats waar vroeger de synagoge stond en die tijdens de nazibezetting gebruikt werd als umschlaplatz.
De wreedheden op weg naar de transporten waren zo ernstig dat Duitse soldaten op weg naar het Oostfront (Wehrmacht) kokhalzend het hoofd afwendden.
In 1941 werd het straf-arbeitslager Treblinka I gebouwd. De bouw van het vernietigingscentrum, Treblinka II, startte in mei 1942.
In Bełżec werd geëxperimenteerd, in Treblinka werd het proces geperfectioneerd. Er werd een imitatiespoorwegstation opgetrokken, compleet met perrons, uurregeling en horloges om de gedeporteerden gerust te stellen.
De transporten bestonden uit 50 tot 60 veewagons met zo’n 6.000 à 7.000 gevangenen. Er werd hen verteld dat ze in een doorgangskamp waren, waar ze ontsmet zouden worden alvorens verder te reizen. Twee uur later was de meerderheid onder hen dood. Hun lichamen werden verbrand.
In september 1942 waren er Treblinka al meer dan 360.000 gedood. Eind 1942 waren het er meer dan 700.000 … Janus Korczak en de kinderen van het weeshuis uit Warschau waren onder hen.
Al in september 1942 brak er een opstand uit… Zestig opstandelingen overleefden de oorlog.
De nazi’s beslisten het centrum in augustus 1943 te ontmantelen. Befehl ausgeführt. Spuren gelöst.
Rond het voormalig Totenlager wandel je in een tiental minuten: vredig door het bos. De himmelstrasse was destijds afgezet met prikkeldraad, gecamoufleerd met groene takken om paniek te vermijden. Vandaag herinneren rotsblokken aan die weg.
Een bende nationalistische hooligans verstoort de sereniteit met hun vlaggen en lawaai. Een gewoonte op plekken van herinnering. De mossad kijkt toe: dreigend in onze richting. “We are (still) free people in a free Europe.”
Om de graven van meer dan 1.500.000 slachtoffers te gedenken: een stil moment en een krans. 
In het spoor van de shoah in Polen is een studiereis van de Stichting Auschwitz. Info: info@auschwitz.be 
Dirk Lagast 
1 reactie